Zdolność prawna. Całkowite lub częściowe pozbawienie zdolności do czynności prawnych. Ubezwłasnowolnienie jako instytucja prawa cywilnego

23 marca, 2022

Ksymena Zelek

Zgodnie z prawem polskim, a mówiąc dokładniej – zgodnie z art. 11 kodeksu cywilnego, pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności (ukończenia 18 lat). Kiedy zatem możemy zostać pozbawieni wspomnianej zdolności do czynności prawnych? Kiedy owe pozbawienie ma wymiar całkowity, a kiedy częściowy? Czy ubezwłasnowolnienie ma charakter trwały?…

Odpowiedzi na te i inne pytania bezpośrednio związane z tematyką ubezwłasnowolnienia znajdą Państwo w naszym dzisiejszym wpisie.

Ubezwłasnowolnienie – całkowite czy częściowe? Ubezwłasnowolnienie osoby chorej psychicznie

Kodeks cywilny wprost wskazuje, iż ubezwłasnowolnienie może mieć wymiar całkowity bądź częściowy. Zgodnie z art. 13 § 1 kodeksu cywilnego – osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Z kolei w myśl art. 16 § 1 kodeksu cywilnego, osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.

UWAGA! Ubezwłasnowolnienie częściowe orzeka się tylko wobec osoby pełnoletniej mającej pełną zdolność do czynności prawnych.

Ubezwłasnowolnienie procedura – ubezwłasnowolnienie krok po kroku

Ubezwłasnowolnienie, zarówno całkowite jak i częściowe, następuje na podstawie postanowienia sądu. Zgodnie z kodeksem postępowania cywilnego – sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych, które rozpoznają je w składzie trzech sędziów (art. 544 § 1 k.p.c.). Co istotne, w sprawach tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu (art. 544 § 2 k.p.c.).

PRZYKŁAD:

osoba mieszkająca w Krakowie – postanowienie o jej ubezwłasnowolnieniu zostanie wydane przez Sąd Okręgowy w Krakowie,

osoba nieposiadająca miejsca zamieszkania, przebywająca (mająca miejsce pobytu) w Łodzi – postanowienie o jej ubezwłasnowolnieniu zostanie wydane przez Sąd Okręgowy w Łodzi.

Uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są oprócz wnioskodawcy: osoba, której dotyczy wniosek; jej przedstawiciel ustawowy; małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Powyższe postępowanie toczy się z udziałem prokuratora ( art. 546 § 2 k.p.c.)

Kto może złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie? – Ubezwłasnowolnienie procedura

Zgodnie z art. 545 § 1 kodeksu postępowania cywilnego, wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić: małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie; jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo; jej przedstawiciel ustawowy. Co istotne – krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego.

PRZYPOMNIENIE: krewnymi w linii prostej są osoby, z których jedna pochodzi od drugiej: rodzice, dziadkowie, pradziadkowie…

Należy pamiętać, iż złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie związane jest z uiszczeniem opłaty od tego wniosku wynoszącej 100 zł (art. 23 pkt 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). Opłatę można wnieść w znakach opłaty sądowej lub przelewem na konto właściwego Sądu.

Skutki ubezwłasnowolnienia

Głównym skutkiem ubezwłasnowolnienia jest w zależności od rodzaju ubezwłasnowolnienia całkowita lub częściowa utrata zdolności do czynności prawnych, czyli ograniczona zdolność do czynności prawnych. Co to oznacza? Zgodnie z kodeksem cywilnym czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest po prostu nieważna. Należy jednak pamiętać, iż w przypadku gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego*, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

*drobne bieżące sprawy życia codziennego – np. nabycie niewielkich ilości żywności, słodyczy, pomocy szkolnych, biletów wstępu na powszechne imprezy kulturalno-rozrywkowe, jak kino, wesołe miasteczko (wyrok Sądu Rejonowego dla miasta stołecznego w Warszawie z dnia 16 listopada 2018 roku, sygn. akt I C 4858/18).

Z kolei ważność umowy, która została zawarta przez osobę, która ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych (ubezwłasnowolnienie częściowe) bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela – art. 18 § 1 kodeksu cywilnego.

Co istotne – osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.

Czy ustanowienie opiekuna dla osoby ubezwłasnowolnionej jest obowiązkowe?

W przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego ustanowienie opiekuna dla osoby, która została ubezwłasnowolniona jest obowiązkowe, chyba że… osoba ta pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 § 2 kodeksu cywilnego).

Z kolei zgodnie z art. 16 § 2 kodeksu cywilnego – dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę (opiekę prawną).

Ubezwłasnowolnienie ile trwa?

Zgodnie z art. 559 § 1 kodeksu postępowania cywilnego, sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono.

DLA PRZYPOMNIENIA: przyczyną ubezwłasnowolnienia może być choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenie psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania, wskutek których dana osoba nie jest w stanie kierować swym postępowaniem (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia spraw danej osoby (ubezwłasnowolnienie częściowe).

Co więcej, sąd może w razie poprawy stanu psychicznego osoby ubezwłasnowolnionej zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu – zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite (art. 559 § 2 kodeksu postępowania cywilnego).

Mając na uwadze powyższe, warto na koniec wskazać, iż zgodnie z licznym orzecznictwem, instytucja ubezwłasnowolnienia to instytucja nastawiona wyłącznie na ochronę interesów osoby chorej, a stosowanie jej powinno zawsze następować z poszanowaniem godności jednostki ludzkiej oraz wtedy, gdy jest to niezbędne dla zapewnienia ochrony jej interesów (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2017 roku, sygn. akt I CSK 331/17).